Onderzoek in oud-rechterlijke archieven

Op deze pagina vind je alle informatie over onderzoek in oud-rechterlijke archieven: schepenbanken, heerlijkheden, leenhoven en laathoven.

De archieven van de schepenbanken, heerlijkheden, leenhoven en laathoven worden gezamenlijk ook wel aangeduid als oud-rechterlijke archieven. Voordat je de deze gaat raadplegen, is het raadzaam dat je je verdiept in de achtergronden van de instellingen. Kijk hiervoor onder "Instellingen en instituties".  

Onderzoek in de archieven van de verschillende instanties 

Heerlijkheidsarchieven

Het archief van een heerlijkheid bestaat uit een deel schepenbank, waarin het bestuur en rechtspraak is geregeld en een deel heerlijkheidsaangelegenheden, waarin de stukken bewaard zijn die direct met de heerlijkheidsrechten te maken hebben. Aangezien onderzoek in een “normaal” schepenbank-archief niet verschilt van dat van onderzoek in het schepenbankgedeelte van het archief van een Heerlijkheid verwijzen we voor dat deel naar de tweede paragraaf hieronder.

Iedereen die vragen heeft over de juridische status van de heerlijkheid, de omvang van het gebied, wie de Heren waren en welke bestuurlijke en juridische rechten zij hadden, is aangewezen op het Heerlijkheidsarchief. Aan te treffen stukken hierin handelen onder andere over de benoeming van functionarissen op bestuurlijk en geestelijk gebied, het toezicht op bestuur en kerk en over de inkomsten uit de verschillende pachten, cijnzen en andere rechten. 

Schepenbankarchieven

Onderzoek in de archieven van een schepenbank is mogelijk in de twee hoofdfuncties van een schepenbank, bestuur en rechtspraak. De meeste inventarissen kennen ook een dergelijke tweedeling. In het bestuurlijk deel, soms ook wel het administratieve gedeelte genoemd, kunnen stukken zitten die gaan over: 

- Samenstelling en competentie van de schepenbank.
- Financieel beheer van gemeentelijke eigendommen. (Inkomsten en uitgaven)
- Militaire vorderingen.
- Zorg voor wegen en waterlopen.
- Zorg voor de openbare orde en veiligheid
- Zorg voor de welvaart c.q. armenzorg.
- Zorg voor handel, verkeer, landbouw en visserij.

Afhankelijk van de onderzoeksvraag kunnen de stukken in deze categorieën de antwoorden bevatten op je vragen. In de meeste gevallen geeft de omschrijving in de inventaris al een goede indruk of bepaalde stukken een antwoord op een (deel van de) onderzoeksvraag bevatten. Heb je bijvoorbeeld een onderzoeksvraag die veeziekten in de 17e en 18e eeuw als onderwerp kent, dan kunnen in de categorie “Zorg voor handel, verkeer, landbouw en visserij” wellicht stukken zitten. In het geval van de Schepenbank Nuth zien we dan ook onder het kopje “veeteelt” onder inventarisnummer 1081; Lijsten van hoornvee toebehorende aan inwoners van de schepenbank Brunssum, opgemaakt in verband met een heersende veeziekte".1777.

Het is uiteraard mogelijk, zoals in bovenstaand voorbeeld, dat de exacte benaming van de hoofdcategorieën van schepenbank tot schepenbank kan verschillen, maar in grote lijnen zal de bovenstaande categorie-indeling overeenkomen.

Wil men onderzoek doen in het rechterlijk deel van het schepenbankarchief dan is het raadzaam de lijnen van het strafrecht en het civiel recht in de 17e en 18e eeuw en de bijbehorende terminologie nader te bestuderen. Deze site geeft die lijnen weer en geeft een goede online woordenlijst van veel voorkomende rechtstermen. Ook voor in deze tekst genoemde termen verwijzen we naar de lijst. 

Het rechterlijke deel van het schepenbankarchief is anders van opzet dan het administratieve deel. Het bestaat uit twee delen, een deel waarin zich de criminele en civiele processen bevinden en een deel waarin zich de zogenaamde vrijwillige rechtspraak bevindt. Om de weg te vinden in de duizenden criminele en civiele processen kan in de eerste plaats de zogenaamde “rol” gebruikt worden. Een rol is een chronologische inschrijving van de te behandelen zaken door de schepenen. Op de rol staat niet alleen genoteerd welke zaak behandeld wordt, maar ook welke fase van de rechtszaak door de schepenen behandeld wordt gedurende de zitting. Eén zaak bestaat uit meerdere fases (zoals de aanklacht, de formulering van de eis, repliek, dupliek) en iedere fase wordt dus separaat op een rol vermeld. Naast deze rol is er voor een aantal schepenbanken ook een alfabetische index gemaakt op alle dossiers. In deze index staan alle personen en inhoud van de behandelde zaken. Soms zijn deze indexen alleen op papier beschikbaar maar in een enkel geval zijn ze ook in een database beschikbaar. De procesdossiers van de schepenbank Heerlen zijn op die manier beschikbaar. 

Naast de criminele en civiele rechtspraak behandelde de schepenbank ook de vrijwillige rechtspraak. In principe vielen destijds onder vrijwillige rechtspraak zaken waarvoor wij tegenwoordig naar de notaris gaan. Het betreft merendeels de verkoop van goederen, zowel roerend als onroerend. Deze transacties werden geregistreerd in de zogenaamde gichtregisters. Deze registers beschikken in de regel ook over een alfabetische index als toegang op de hierin voorkomende namen. 

Archieven van Leen- en Laathoven

De administratie van de leen- en laathoven was vooral gericht op het bijhouden van welke personen welke rechten en plichten hadden, wie welke pacht en cijnsbetalingen had vervuld en wie niet. Onderzoek in deze archiefbescheiden kan dan ook inzicht geven in de verschillende personen die een leengoed of laatgoed bewerkten. Vergelijkend onderzoek van de verschillende inschrijvingen in de registers kan ook een beeld geven van de topografie van de omgeving. Van de verschillende leenregisters en laathoven zijn in de regel geen indexen vervaardigd. Hier dient de onderzoeker de stukken bladzijde voor bladzijde door te nemen. 

Overzicht van de aanwezigheid van de archieven

Onderstaand is een lijst van archieven van alle schepenbanken, heerlijkheden, leenhoven en laathoven in de Rijckheyt regio opgenomen. Achter de naam van de instelling is tussen haakjes een periode weergegeven. Dit is de vermelding van het vroegste stuk en het laatste stuk en zegt dus niets over oprichtingsdatum, danwel ontbindingsdatum van de instelling. Tevens is aangegeven waar het archief is te raadplegen, alsmede een directe link naar de inventarislijst (indien deze online beschikbaar is). RHCL staat voor Regionaal Historisch Centrum Limburg, het voormalige Rijksarchief Limburg te Maastricht.

Schepenbanken

Dorpsbesturen

Leenhoven

Heerlijkheden

Laathoven (De laathoven zijn ingedeeld naar de schepenbanken waar toe zij behoorden) 

Brunssum

Hoensbroek

Nuth

Simpelveld

Heerlen

Nadere bronnen en literatuur:

Onze archieven en collecties